موسیقی اصیل ایرانی برآمده از دل قرون، میراثی است اصیل که سینه‌به‌سینه و نسل به نسل به دست ما رسیده است و در متن زندگی مردم ایران نهادینه گشته و امروز نوای آن دلنشین‌تر از همیشه به گوش می‌رسد. موسیقی اصیل ایرانی به هفت دستگاه تقسیم شده که علاوه بر آن از پنج آواز نیز نام‌برده‌شده است که هر یک در زیرمجموعه یکی از دستگاه‌های هفت‌گانه قرار می‌گیرند و مجموعاً دوازده مایه را تشکیل می‌دهند. دستگاه شور ، دستگاه همایون ، دستگاه ماهور ، دستگاه سه گاه ، دستگاه چهار گاه ، دستگاه راست پنچ گاه ، دستگاه نوا نام این دستگاه های هفت گانه هستند. دستگاه ها در موسیقی اصیل ایرانی ارتباطی درونی با یکدیگر داشته و برخی نغمه ها (گوشه ها) را با هم به اشتراک دارند .
دستگاه همایون، یکی از دستگاه های هفت گانه موسیقی ایرانی است که شامل مجموعه نغمه ها و آوازهای بسیاری است . حس زیبای دستگاه همایون، به واسطه استفاده از یک گام خاص بالارونده و پایین رونده، در میان دستگاه های موسیقی اصیل ایرانی بسیاربا احساس و منحصر به فرد می باشد.
در شناخت دستگاه همایون همین بس که بزرگان موسیقی آن را تداوم زندگی، اتحاد عاشق و معشوق و توحید خوانده‌اند و به دلیل این حس زیبای دستگاه همایون، آن را " دستگاه عشاق " می‌نامند چرا که حزنی اسرارآمیز و شوری خاص دارد.
یکی از بخش های دستگاه همایون گوشه (شکوه) است که درآمد همایون است و حالتی شکوه انگیز دارد و بهمین خاطر نام گوشه شکوه را ثبت کردند.
از جمله گوشه های دستگاه همایون گوشه شکوه که وجه تسمیه آن حالت شکوه انگیز آن است ، گوشه چهارگاه که از طریق گوشه موالیان انجام می شود و هر دو دردستگاه همایون قرار دارند و سپس با یک پرده گردانی به دستگاه چهارگاه می رسد ، گوشه بختیاری که ملودی فولکلور ایلات بختیاری است و محتوای موسیقیایی بسیار غنی ایل بختیاری را داراست ، گوشه طرز، گوشه شوشتری ، گوشه راز و نیاز ، گوشه نوروز صبا ، گوشه لیلی و مجنون و گوشه سوزوگداز را می توان نام برد که هر یک تاریخچه و ساختار منحصر به فرد خود را دارا هستند. به طور مثال قصه گوشه موالیان بدین شرح است که بعد از انقراض دولت ساسانی موسیقی ایرانی در تمامی کشورهای عربی متداول شد شعرای آن دوره در دربار پادشاهان ایرانی رفت و آمد داشتند .در تاریخ آمده که وقتی بردگان ایرانی مشغول کار بودند آوازهای می خواندند و شخصی به نام ابن مسج از این هنر خوشش می آید و شیفته هنر بردگان ایرانی می شود او نغمات فارسی را می آموزد و در مکه رواج می دهد در آن زمان به ایرانیان موالی می گفتند وبه نغماتی که توسط همین ایرانیان خوانده شده موالیان می گویند.« کیست مولی آنکه آزادت کند بند رقیت زپایت بر کند»
تصنیف‌های خزان عشق ساخته استاد بدیع زاده، تو ای پری کجایی با صدای حسین قوامی ساخته همایون خرم، ساغرم شکست ای ساقی ساخته همایون خرم با آواز بانو مرضیه، آلبوم بیداد با آهنگ‌سازی پرویز مشکاتیان و صدای استاد شجریان از نمونه آهنگ‌هایی در دستگاه همایون می‌باشند که نام پرآوازه‌ای در موسیقی ایرانی دارند.
منابع: مایه‌ها و دستگاه‌های موسیقی ایرانی به زبان ساده، ایرنا، ایسنا
