اخلاق همیشه یکی از عمدهترین دغدغههای جامعه بشری بوده است با این مضمون، نخستین سراینده بزرگ شعر عرفانی در سبک عراقی که به پدر ادبیات عرفانی نیز شناخته میشود، با جهانبینی حکیمانه و دیدگاه عارفانه خود درباره خلقت عالم و فطرت انسان نظریههایی نقد و عرضه کرده است این مفهوم کتاب کارنامه بلخ از ابوالمجد مجدود بن آدم سنایی غزنوی یا حکیم سنایی غزنوی که در قرن پنجم در شهر غزنین افغانستان به دنیا آمد و پس از آن که با ادب و هنر پارسی آشنا شد و فنون سخن و شعر را آموخت. او هنگام توقف در بلخ این اثر را سرود که حدوداً پانصد بیت میباشد اما به این دلیل که برای مزاح سروده شده است، آن را مطایبه نامه نیز گفتهاند. برای نزدیک به 900 سال شعر سنایی تأثیر شگرفی بر ادبیات فارسی گذاشت.
سنایی نخستین شاعر بزرگ اهل تصوف در کنار فریدالدین عطار نیشابوری و جلالالدین محمد بلخی (مولانا) به شمار می آورند همچنین او را نخستین شاعری میدانند که از قصیده، غزل و مثنوی برای بیان اندیشههای فلسفی، عرفانی و اخلاقی تصوف استفاده کرده است. مولانا سنایی و عطار را دو الهام اصلی خود دانست و گفت: عطار روح است و سنایی دو چشمش، من بعد از سنایی و عطار آمدم.
سبک اشعار سنایی، خشن و کوبنده است او به خوبی اوضاع اجتماعی جامعه را نقد می کرد و علاوه بر بیان دردها و معضلاتی که دامنگیر زمانه شده است، نشان میداد که شاعری اهل درد و دین است. سنایی غزنوی بارها زندگی پرهیزکارانه پیامبران، معصومین و اصحاب آنها را در قصایدش به تصویر میکشد. نکوهش دنیا، تفکر در مورد مرگ، توصیه به گسستن از آرزوهای طولانی و بیحدومرز، تذکر به خود حقیقی آدمی، از موضوعهای مرسوم قصاید اوست.
او در بعضی از اشعارش از اهلبیت سخن گفته و آنان را مدح کرده است؛ بدین سبب بعضی او را شیعه دانستهاند و بیتردید شناخت جهانبینی حکیم سنایی غزنوی ما را در پذیرش اندیشههای دینی و اجتماعی و درک مفاهیم شاعرانه او یاری میکند. دیدگاه سنایی این بود که عرفان همواره وسیلهای برای داشتن اخلاق، علم و کوشش در زندگی بوده است سنایی تأکید میکند که خداوند متعال زیباترین و مشخصکنندهترین ملاک نهایی اخلاق است. یک نمونه از ابیات شعرهای معروف مثنوی جاه جویان زر طلب سنایی غزنوی:
آنی که قرار با تو باشد ما را
مجلس چو بهار با تو باشد ما را
هر چند بسی به گرد سر برگردم
آخر سر و کار با تو باشد ما را
منبع:کارنامه بلخ/زندگی نامه سنایی غزنوی
