در نزدیکی بغداد از کانون های مهم تشیع است و پیشینۀ آن به پیش از اسلام می رسد. پس از انتقال پایتخت عباسیان به بغداد، منصور دستور داد تا بازارهای شهر را به آبادی کرخ منتقل کنند. ساختمان شهر در ١۴۵ هجری آغاز شد و تکمیل آن تا ١۴٩ هجری ادامه یافت و به شهری آباد و پررونق تبدیل شد. بیشتر ساکنان کرخ از شیعیان بودند و وکلای امامان، ازجمله نواب چهارگانۀ امام زمان (عج) این شهر را مرکز فعالیت های خود قرار داده بودند. ازاین رو کرخ همواره در معرض حوادثی تلخ و خونین، ازجمله درگیری میان شیعیان و اهل سنًت بود. حوزۀ علمیۀ کرخ، کانون علمی و آموزشی زمان خود بود و بزرگانی چون شیخ مفید، سید مرتضی علم الهدی، سید رضی و شیخ طوسی را تربیت کرد. این مقاله پس از بیان تارخچه ای مختصر از کرخ و ساکنان آن، به معرفی حوزۀ علمیۀ این شهر و دانشمندان بزرگ آن پرداخته است.
چگونگی احداث کرخ
سرزمین کنونی عراق با وسعت ۴٣٨٣١٧ کیلومتر مربع که در غرب قاره آسیا قرار گرفته، محل تلاقی چندین فرهنگ و تمدن است. غرب و جنوب غربی آن از نظر جغرافیایی، بخشی از صحرای شبه جزیره عربستان را تشکیل می دهد. شمال شرقی آن از ارتفاعات و استپ هایی تشکیل شده که ریزش های جوّی مناسبی دارد و باعث حاصلخیزی اراضی بین کوهی آن گردیده است. جنوب شرقی عراق از باتلاق پوشیده شده و فعالیت های اقتصادی در آن کمتر امکان پذیر می باشد. بین استپ ها و نواحی صحرایی، دشت مرکزی قرار گرفته که چون بین دو رودخانه دجله و فرات واقع است، ویژگی جلگه ای دارد و به «بین النهرین» معروف است که از چهارهزار سال پیش از میلاد، مهد تمدن سومری ها بود. ٣۵٠٠ سال پیش از میلاد، سامی ها به این قلمرو مهاجرت کردند و تمدن های باشکوهی چون آکد، بابل، آشور و کلده را در آن مرز و بوم بنا نهادند. تا پیش از فتوحات مسلمانان، عراق بخشی از امپراتوری ایران بود و گاه میان قدرت های بزرگ آن زمان یعنی روم و ایران دست به دست می شد.
ولایت عراق که مدائن کسری مرکز آن بود، همراه با شهرهای اسبانبر، تیسفون، رومیه، بردسیر و ساباط، پایتخت سراسر ایرانشهر شمرده می شد. این ناحیه از جنوب تا نقاط مُردابی بطایح و از شمال تا دیاربکر کشیده می شد و والی نظامی مستقلی داشت که «خوربران» (اسپهبد مغرب) خوانده می شد.
١). گیتاشناسی نوین کشورها، گردآوری و ترجمه: عباس جعفری..
٢). عبد الحسین زرین کوب، تاریخ مردم ایران، ج٢، ص١٩و٢٠..
شاهپور دوم که از ٣١٠ تا ٣٧٩ م فرمانروایی کرد، از فرمانروایان ساسانی است که به «شاپور ذوالاکتاف» مشهور است و در منطقه بین النهرین به مقابله با رومیان پرداخت. وی در نبرد با رومیان چندین قلعه استوار را در بین النهرین از آنان باز پس گرفت. شاپور ضمن این نبردها و دفع تهاجم متجاوزان رومی، آبادی های گوناگونی بنا کرد و در عمران و آبادانی آنها اهتمام ورزید. یکی از آبادی ها دهکده کرخ است که در حوالی تیسفون (مرکز ساسانیان) قرار داشت. اگرچه کرخ نخست برای استقرار نیروهای نظامی و پایگاه مقاومت در برابر رومی ها تأسیس شد، ولی رفته رفته به منطقه ای مسکونی تبدیل گردید و دهکده ای ایرانی نشین شناخته شد ٢که پس از گسترش بغداد، جزو یکی از محلات آن قرار گرفت و از کانون های مهم تشیع گشت. مردم کرخ تماما شیعه بودند و میان آنان پیروان دیگر فرق اسلامی دیده نمی شد. ٣بنابراین، بنیان گذار اصلی کرخ، آن گونه که در منابع تاریخی کهن و کتب جغرافیایی اسلامی آمده، شاپور ذوالاکتاف است و این که برخی تصور کرده اند منصور عباسی آن را ساخته، درست نیست.
