آموزش و پرورش به عنوان یکي از اساسي ترين ارگان انتقـال فرهنـگ و تمـدن از نسلي به نسل ديگر محسوب ميگردد و قدمتي همپاي عمر بشر دارد. آموزش در ميـان ايرانيان طي دوره هاي مختلف تاريخ، دگرگونی هايی را پشت سر گذاشته اسـت. بـديهي است كه ارتباط تعليم و تربيت با اماكن آموزشی ارتباط عميق و غير قابل انكار اسـت.
مكتب خانه يكی از ابتـداييتـرين اشـكال آمـوزش در از دیرباز تـا سال های نه چندان دور به حساب مي آمد و آموزش در سطوح پايين را برعهده داشت. از ديگـر وظايف آموزشی مكتب خانه، آموزش قرائت قرآن به طـور عمومی و در مراحـل پيـشرفته آموزش كتاب های هم چون گلستان و دیوان حافظ و ... بود نامه‌نگاری یا کتابت و نوشتن اسامی، جزو برنامه درسی آن نیز بشمار می‌رفت.
مكتب خانه در ساده ترين تعريف، مكانی بود كه در آن كودكان و افراد بـه يـادگيری درس و سواد مينشستند و زن يا مردی به نام «ملابـاجی» و «مـلا مكتـبدار» در قبـال دريافـت اجرت ماهانهای، فرزندان خردسال و افراد را سرپرستی میکرد و به آن ها سواد ميآموختند.
تحصيل در مكتب محدوديت سنی نداشت، چنان كه گفته شده است: «شاگرد چهار سـاله با محصل چهارده ساله زانو به زانوی يكديگر روي حصير» مينشستند. و اگر از کسی میزان تحصیل و سیر مراحل درسیش را می‌پرسیدند، به جای مدت تحصیل در جواب نام کتابی که می‌خواند را عنوان میکرد؛ به طور مثال می‌گفت: جامع عباسی خوانده‌ام و یا گلستان میخوانم.
مکتب‌خانه‌های قدیم، پایه‌های مدارس امروزی هستند.اگرچه بین مکتب و مدرسه فاصله زیادی است و این فاصله ماهیت این دو را به کلی از هم تفکیک می کند، اما ریشه‌های «مدرسه»های امروزی به نحوی در مکتب‌خانه‌های از یاد رفته دیروز است و شناخت این ریشه‌ها، شناخت شاخه بزرگی از فرهنگ گذشته ماست.
پادشاهی پسر به مکتب داد لوح سیمینش بر کنار نهاد
بر سر لوح او نبشته به زر جور استاد به ز مهر پدر
منبع: مقاله نگاهي به مكتب خانه در ايران
