اِوَز شهری در جنوب استان فارس و مرکز شهرستان اوز است. اوز در ۳۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شیراز در دشتی میان دو رشته کوه از دنبالهٔ کوههای زاگرس جنوبی واقع شده و ارتفاع آن از سطح دریا ۹۸۶ متر.
نام
اوز در مکاتبات رسمی و زبان معیار اِوَز (به کسر الف) تلفظ میشود اما در گویش محلی به آن اَوَز (به فتح الف) میگویند. به نوشته دکتر محمدشریف کمالی، مردمشناس اهل اوز، در توضیح ریشه و معانی واژه اوز دست کم چهار نظریه وجود دارد:
محمد هادی کرامتی مؤلف کتاب تاریخ دلگشای اوز اشاره میکند که اوز واژهای است با ریشه عربی به معنای بط یا مرغابی.
اوز در اصل نامی باستانی با ریشهای ایرانی است که در قدیم به صورت اروز یا اوزار بوده و به تدریج به شکل امروزی اوز درآمدهاست.
تاریخچه
زمان شکلگیری اوز به دقت مشخص نیست اما شواهدی وجود دارند که بر اساس آنها میتوان قدمت اوز را تا دوره ساسانی به عقب برد. از جمله این شواهد وجود بناهای تاریخی در راه اوز به شهر کوره است. گِرد گرُپ، باستانشناس آلمانی در سفر خود به منطقه خبر از وجود تپهای با آثار دیوار سوخته میدهد و به مشاهده تکه سفالهای سیاه مربوط به دوران ساسانی در نزدیکی قلعهتنگ شهر کوره و روستای کهنه اشاره میکند. گرُپ در گزارش خود به کوره و نواحی اطراف آن به عنوان محدوده حاصلخیزی که در دوران پیش از اسلام بسیار آباد و مسکونی بوده اشاره دارد. علاوه بر آن وجود بنای قلعه پرویز (که در گویش محلی پَروِدَ تلفظ میشود) در اطراف اوز که به لحاظ معماری به دژهای دوران ساسانی شباهت دارد، این نظریه که منطقه اوز پیش از اسلام وجود داشته را تقویت میکند.
قدیمیترین بنای شناخته شده در اوز با تاریخ مکتوب به گفته حمیرا کمال، پژوهشگر معماری و باستانشناسی اوز، آبانباری است که در اوز به آن برکه سَلَفی میگویند. تاریخ ساخت آبانبار ۸۹۱ هجری قمری (برابر با حدود ۱۴۸۶ میلادی) است یعنی اواخر دوره تیموریان.
تاریخ جدید اوز بر اساس اسناد موجود با زوال حکومت صفوی و حمله افغانها آغاز میشود. در این دوره ساکنین مناطق مختلف منطقه فارس و جنوب ایران به اوز مهاجرت میکنند. مهمترین عامل این مهاجرتها ناامنی و ناآرامیهای ناشی از حمله افغانها به ایران است. افغانها حتی تا نزدیکی لار در نزدیکی اوز پیشروی میکنند.
اوز در دوران زندیه و قاجاریه به وسیلهٔ حکمرانانی که از آنها به عنوان کلانتر و کدخدا یاد میشود اداره میشدهاست. این حکمرانان از سوی والی فارس منصوب میشدند. تاریخ این دوره اما پرتلاطم و کشمکش بودهاست. جنگ قدرت میان حاکمان اوز که گاه ابعاد منطقهای پیدا میکرده و پای حاکمان بستک و جهانگیریه را به میان میکشیدهاست، سبب میشود تا گروهی از مردم اوز که شمارشان را تا ۱۰۰ خانوار برآورد کردهاند، به دلیل ناامنی از اوز به مناطق گرمسیر مانند بستک و بندرلنگه و بندرعباس مهاجرت کنند. با روی کار آمدن رضا شاه و مدرن شدن نحوه اداره کشور کلانترها و کدخداها جای خود را به شهردارها میدهند.
در روز چهارشنبه دهم مهر ماه ۱۳۹۸ بخش اوز پس از هفتاد سال به شهرستان اوز ارتقا یافت.
آثار تاریخی
مسجد جامع اوز: کتیبه موجود در مسجد جامع اوز میگوید بنا متعلق به سال ۱۱۹۴ قمری است. همچنین به نظر میرسد مسجد در سال ۱۳۰۳ قمری نوسازی شده است.
همچنین یک کتیبه دیگر نیز که نشان از بازسازی بنا در سال ۱۳۰۴ قمری دارد در سمت راست محراب روی دیوار مسجد نصب شده است. درحالحاضر در این مسجد بقایای دو دوره معماری دیده میشود. بخش قدیمی مسجد شبستانی است با ۲۴ ستون گرد که در چهار ردیف ششتایی قرار گرفتهاند. البته ارتفاع سقف بیش از اینهاست، چراکه روی ستونها از طاقهایی با خیز زیاد استفاده شده است. پایهستونها برخلاف بدنه اصلی ستونها مربعیشکلاند.مصالح این بخش قدیمی عمدتا از خشت است و برای پوشش این بخش نیز از چوب بهره برده شده است. پوشش سقف مسطح است و تیرهای چوبی اصلی بهواسطه چوبهای نازکی که حدفاصل تیرهای اصلی را پر کردهاند، کنار یکدیگر قرار گرفتهاند. علاوهبر کاربرد خشت در ساختمایه بنا و چوب برای پوشش، برای تزیینات بنا از گچبریهایی با طرحهایی ساده بهره برده شده است. دریاچه هیرم: دریاچه هیرم در ۵ کیلومتری جنوب روستای هیرم از توابع دهستان بیدشهر شهرستان اوز در ۴۵ کیلومتری شرق اوز قرار دارد. این دریاچه از جمله دریاچههای دائمی و آب شور استان فارس است که دارای ۴ کیلومتر مربع مساحت و ۳ متر عمق میباشد. این دریاچه از زیستگاههای حائز اهمیت زمستانگذرانی و جوجهآوری پرندگان در کشور است و هر ساله ۴۰۰۰ پرنده مهاجر آبزی و کنار آبزی از کشورهای همسایه به این مکان مراجعه مینمایند. فلامینگو، انواع اردک و مرغابی و عقاب خاکستری، از جمله پرندگان مهاجری هستند که از قفقاز به این منطقه مهاجرت میکنند. دریاچه هیرم یکی از زیباترین تفرجگاههای استان فارس است و در فصل تابستان افراد زیادی برای درمان بیماریهای پوستی از آب این دریاچه استفاده میکنند. این دریاچه در زبان محلی «هی بای» نامیده میشود. قلعه پرویزه اوز: این قلعه مربوط به دوران ساسانیان بر فراز کوهی، در ارتفاع ۲۰۰ متری قرار دارد و اطراف آن پرتگاه است. این بنا از سنگ ، گچ ، ساروج و خشت ساخته شده و دارای بقایای ایوان، شاه نشین، آب انبار ، زیر زمین ، اتاق و حیاط است. این قلعه ۲۵ هزار متر مربعی تنها بنای باقی مانده اش برج ۳متری است که از آن برای دیدبانی استفاده می شد . کاروانسرای سیفا: کاروانسرای غرب اوز (سیفا) یکی از آثار ملی ثبت شده ایران در اوز است که قدمت آن مربوط به صفویه می باشد و در تاریخ ۱۳۸۴/۰۵/۱۹ به شماره ثبت ۱۲۷۲۰ در مجموعه آثار تاریخی ایران ثبت شده است. نشانی این اثر ملی ثبت شده. آب انبار سلفی اوز: یکی از آبانبارهای معروف و جاهای دیدنی اوز، برکه یا آبانبار سلفی اوز است که موقعیت آن در شمال شهر اوز قرار دارد. آبانبار سلفی، از لحاظ تاریخی به دوره تیموری میرسد. این آبانبار سنگنوشتهای دارد که قدمت آن را به ۷۵۰ سال پیش میرساند. این لوح سنگی که در سردر اصلی آبانبار قرار گرفته است، نشان میدهد که شخصی نیکوکار به نام حاج محمد زینل شمسایان، بنا را در سال ۷۰۰ هجری قمری احداث کرده است. این آبانبار را میتوان قدیمیترین آبانبار شهر اوز دانست. آبانبار سلفی در محله محمودی قرار گرفته و در تاریخ ۴ تیر ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۰۲۹ به عنوان یکی از آثار تاریخی ایران ثبت ملی شده است. آبانبار سلفی اوز مثل سایر آبانبارهای شهر از مصالح سنگ، گچ و ساروج، با معماری مدور و سقف بنا با چیدمان سنگها به صورت مخروطی ساخته شده است. نوع گچ به کار رفته در این بنا، نوعی گچ مخصوص بنام کوپال است که دانههای آن درشت بوده و گچپزان قدیمی به شیوهای خاص آن را بعمل میآورند و بسیاری از سالخوردگان بر این باور هستند که راز ماندگاری این یادمان تاریخی، استفاده از این نوع گچ به کار رفته در آن است. کاروانسرای عبدکثیر: واقع در ۵ کیلومتری جاده اوز – گراش در جوار امامزاده معلم کثیر، این کاروانسرا طی شماره ۱۲۷۰۶ مورخه ۱۹/۴/۸۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. مصالح به کار رفته در آن سنگ، گچ و ساروج است. نوع معماری آن بسیار زیباست. این کاروانسرا نیز در حال تخریب و نابودی است. چهارطاقی فیشور: چهار طاقی محلچه مربوط به دوره ساسانیان است و در شهرستان اوز، روستای محلچه واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۴ تیر ۱۳۷۸ با شمارهٔ ثبت ۲۳۶۹ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.ویرانههای بنایی چهارطاقی در ناحیۀ چاه در نزدیکی روستای فیشور در شهرستان اوز می باشد. ویرانههای آتشکدۀ چاه فیشور، سه جِرز بزرگ است که از گچ و آهک و سنگ لاشه ساخته شده و فقط شش متر از ارتفاع آنها بازمانده است. شیوۀ مهندسی سهکنج جرزها نشان میدهد که بنا چهارطاقی و دارای گنبد بوده است. دربارۀ سالیابی آتشکدۀ چاه فیشور هیچ مدرکی در دست نیست اما چنین مینماید که متعلق به دورۀ ساسانی است. روستای محلچه قدمتش به پیش از اسلام میرسد و دارای آثار تاریخی زیادی است که معروفترین آن چهارطاقی محلچه که آتشکده زرتشتیان بودهاست است.
دژهای کلاته پرویزه عبدالقادری پستنب و زیرجد برکهٔ سلفی که بر اساس مستندهای مهم و اعلام سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری در زمان حکومت تیموریان ساخته شدهاند، سد و چاههای تنگه عنوه، مسجد جامع، قلعه پرویزه و توپ نادری در کنار این قلعه، قدمت اوز را به سالیان دور و دراز میکشاند. از جمله آثار باستانی دیگری که در این شهر وجوددارند خانههای خشتی بسیار قدیمی با بادگیرهای بزرگ و زیبا هستند. علاوه بر آن به حمام قدیمی این شهر که معروف به حمام شهرداری است و آبانبارهای قدیمی از جمله به آبانبار ملامحمد کرامتی که قدمتی نزدیک به سیصد سال دارد، نیز میتوان اشاره کرد. در ۳ کیلومتری اوز در روی کوه قلعهای درست شدهاست، به نام قلعهٔ پرویزه (به زبان محلی: پَروِدَه) که در آن آثار زیادی وجود دارند. ازجملهٔ خانههای مسکونی خشتی اوز میتوان به خانهٔ رئیس محمدسعید سوداگر و خانهٔ حاجی ملاعبدالرحیم کرامتی اشاره کرد.
www.JADVALKATIBEH.com ............................................ Instageram: Magazine.Katibeh ................................. YouTube: Katibeh Magazine
