گیلگَمِش (اکدی: 𒀭𒄑𒉋𒂵𒈨𒌋𒌋𒌋 (گیلگمش)؛ سومری: 𒀭𒉋𒂵𒈩 (بیلگمس یا پَبیلگَ-مِس) یکی از قهرمان‌های اسطوره‌های بین‌النهرین باستان بود و شخصیت
اصلی حماسه گیلگمش، حماسه‌ای که به زبان اکدی در اواخر هزارهٔ دوم پیشا دوران مشترک مکتوب گشت. احتمالاً وی پادشاه تاریخی دولت‌شهر سومریِ اوروک بوده که پس از مرگ به مقام خدایی می‌رسد. فرمانروایی او احتمالاً به ابتدای «دورهٔ آغازین دودمانی (بین‌النهرین)» (ح. ۲۹۰۰ تا ۲۳۵۰ پیشا دوران مشترک) بازمی‌گردد، گرچه او در زمان سلسله سوم اور (ح. ۲۱۱۲ تا ح. ۲۰۰۴ پیشا دوران مشترک) است که شخصیت اصلی افسانه سومری می‌گردد.
داستان دلاوری‌های افسانه‌ایِ گیلگمش در پنج شعر سومریِ بازمانده روایت میشود. قدیمی‌ترین آن‌ها احتمالاً گیلگمش، انکیدو و جهان زیرین است که در آن گیلگمش به یاری ایزدبانو اینانا می‌آید و موجوداتی که درخت هولوپواو را آلوده کرده‌اند، فراری می‌دهد. اینانا به او دو «شی» ناشناخته، یک میککو و یک پیککو، می‌دهد که هر دو را گم می‌کند. پس از مرگ انکیدو، شبح او به گیلگمش دربارهٔ شرایط تیره‌وتار جهان زیرین می‌گوید. شعر گیلگمش و آگا توصیف شورش گیلگمش بر پادشاه کیش به نام «آگا» است. سایر شعرهای سومری، بازگوکنندهٔ شکست هوواوا و نرگاو آسمان به دست گیلگمش هستند؛ شعر پنجم که در وضعیت خوبی باقی نمانده، روایتگر مرگ و به‌خاک‌سپاری وی است.
در دوران بابِلی بعدی، این داستان‌ها در یک روایت به‌هم‌تنیده شدند. نسخه مرجع حماسه گیلگمش اکدی توسط کاتبی به نام سین-لقی-اونینی، احتمالاً در دوره بابلی میانه (ح. ۱۶۰۰ تا ح. ۱۱۵۵ پیشا دوران مشترک) و بر اساس منابع بسیار قدیمی‌تر سروده شد. در حماسه، گیلگمش نیمه‌خدایی است با نیرویی فرابشری که با مردی وحشی، انکیدو، دوست میشود. آن دو با هم به سفرهای زیادی می‌روند، مشهورترینش شکست هومبابا (سومری: هوواوا) و نرگاو آسمان است که ایشتار (سومری: اینانا) آن را برای حمله به آن‌ها فرستاده‌است (پس از آن‌که گیلگمش پیشنهاد او برای همسری را رد کرده‌است). پس از مرگ انکیدو، در اثر بیماری‌ای که خدایان برای مجازات دچارش کرده بودند، ترس از مرگ در دل گیلگمش می‌افتد و برای جاودانه شدن به جستجوی اوتنپیشتیم، دانای بازمانده از طوفان بزرگ، می‌رود. گیلگمش بارها در آزمون‌هایی که پیش روی او گذاشته میشود، شکست می‌خورد و به خانه‌اش در اوروک برمی‌گردد، درمی‌یابد که جاودانگی از دسترس او خارج است.
اکثر مورخان کلاسیک بر این عقیده‌اند که حماسهٔ گیلگمش تأثیر زیادی بر ایلیاد و ادیسه (دو شعر حماسیِ قرن هشتم پیشا دوران مشترک به یونانی باستان) داشته‌است. داستان تولد گیلگمش در حکایتی از طبیعت حیوانات اثر آلیان (قرن دوم دوران مشترک) توصیف شده‌است. آلیان چنین بازگو می‌کند که پدربزرگ گیلگمش برای جلوگیری از باردار شدن مادرش، وی را تحت مراقبت قرار می‌دهد؛ زیرا پیشگویی به او گفته‌است که نوه‌اش او را سرنگون خواهد کرد. دختر حامله میشود و نگهبانان کودک را از برج پرتاب می‌کنند اما عقابی او را در هوا می‌رباید و به باغی پر از میوه می‌برد که در آن‌جا باغبان بزرگش می‌کند.
حماسه گیلگمش در سال ۱۸۴۹ در کتابخانه آشوربانی‌پال دوباره پیدا شد. در دهه ۱۸۷۰ این اثر ترجمه شد و پس از ترجمهٔ متن، به دلیل شباهت‌های بخش‌هایی از آن با تنخ (مجموعه کتب مقدس یهودیان) جنجال گسترده‌ای ایجاد شد. گیلگمش تا اواسط قرن بیستم ناشناخته بود اما در پایان همان قرن توجه به او افزایش یافت و به چهره‌ای نویافته در فرهنگ جدید بدل شد. گیلگمش در این کتاب یکبار با نام «اَنِبا» توصيف میشود.
شکل امروزی «گیلگمش» مستقیما از زبان اکدی گرفته شده است (𒄑𒂆𒈦). صورت پیشین آن در زبان سومری بیلگمس (𒉋𒂵𒈩) بوده است. به طور کلی نتیجه گرفته میشود که خود اسم به «(خویشاوند) یک قهرمان است» ترجمه میشود و رابطه خویشاوند بسته به منبعی که ترجمه را ارائه می‌دهد، متفاوت است. گاهی گفته میشود که نام سومری را باید پَبیلگمس خواند، بخش بیلگ باید پبیلگ (𒉺𒉋𒂵) تلفظ شود با این حال این موضوع توسط شواهد کتیبه‌ای یا واج‌شناختی تایید نمی‌شود.
اکثر مورخان عموماً موافقند که گیلگمش پادشاه تاریخی دولت‌شهر اوروک بوده و به احتمال زیاد دوران حکمرانی او اوایل دوره آغازین دودمانی بین‌النهرین (ح. ۲۹۰۰–۲۳۵۰ پیشا دوران مشترک) بوده‌است. استفنی دَلی، پژوهشگر خاور نزدیک باستان، می‌گوید که «زمان دقیقی نمی‌شود برای گیلگمش تعیین کرد ولی عموماً موافقند که دوره زندگی او ۲۸۰۰ تا ۲۵۰۰ پ.م. بوده‌است». کتیبه‌ای که احتمالاً متعلق به یکی از مقامات معاصر زیر نظر گیلگمش است، در میان متون باستانی اور پیدا شد، نام او چنین به میان می‌آید: «گیلگمش آن است که اوتو برگزید». گذشته از این در «کتیبه تومال»، متنِ تاریخ‌نگاریِ ۳۴ سطریِ زمان حکومت «ایشبی-اِرا» (ح. ۱۹۵۳ تا ح. ۱۹۲۰ پیشا دوران مشترک)، نام او ذکر میشود. این کتیبه ساختن دیوارهای اوروک را به گیلگمش نسبت می‌دهد.
سطرهای یازده تا پانزده کتیبه چنین است:
برای بار دوم، تومال ویران شد،
گیلگمش «نومونبوررایِ خانه انلیل» را ساخت.
اور-لوگال، پسر گیلگمش،
تومال را سرآمد کرد،
نینلیل را به تومال آورد.
گذشته از این گیلگمش به پادشاه اِنمباراگسیِ کیش (شخصیت تاریخی شناخته‌شده که ممکن است نزدیک به دوره زندگی گیلگمش می‌زیسته) مربوط است. همچنین، در فهرست پادشاهان سومری نام او به عنوان یکی از پادشاهان اوروک آمده‌است. تکه‌هایی از متنی حماسی که در مه-توران (اشنونا) پیدا شده چنین بازگو می‌کند که گیلگمش در پایان عمرش در بستر رود به خاک سپرده شد. مردم اوروک جریان آب فرات را که از آن شهر می‌گذشت، منحرف کردند تا در بسترش پادشاه مرده را دفن کنند.
