اِستونهنج یادمانی پیشاتاریخی در دشت سالزبری ویلتشر در جنوب انگلستان است. این اثر، بازماندهٔ دوران نوسنگی و عصر برنز است و شامل حلقهای از سنگافراشتهای سارسِنی است که به دور مجموعهای نعلاسبی، مرکب از پنج سهسنگ سارسِنیِ برشخورده، قرار گرفتهاند.
روی سنگافراشتها سنگهایی افقی جای داشت که با اتصال کام و زبانه به یکدیگر محکم شده بود و در ارتفاع ششمتری تشکیل حلقهای پیوسته داده بود. میان سنگهای سارسِن، مجموعههایی از سنگهای کبود قرار دارد که تنها در تپههای پرسلی ولز (در ۲۵۰ کیلومتری غرب استونهنج) یافت میشود. سنگهای استونهنج در ساختاری خاکی جای دارند که دربرگیرندهٔ شیاری دایرهای به قطر حدوداً صدمتر و حلقه گودالهایی نسبتاً هممرکز است.
بنابر شواهد باستانشناختی، دشت سالزبری پیش از برپایی استونهنج هم منطقهای با اهمیت آیینی بودهاست. بااینحال پژوهشگران دربارهٔ کاربرد استونهنج اجماعی ندارند و هنوز دربارهٔ آن نظریههایی نو عرضه میکنند. در قرون وسطی، افسانههایی رایج بود که استونهنج را با مرلین و اسطورهٔ شاه آرتور مرتبط میساخت و تا برآمدن رنسانس محبوب ماند. در سدههای جدید، عتیقهشناسان استونهنج را معبدی مربوط به دروئیدها میدانستند که در میان بومیهای بریتانیایی پیشهورانی والاتبار بودند. اما امروزه باستانشناسان عمر استونهنج را دستکم دوهزار سال قدیمیتر از دروئیدها میدانند و هرگونه مناسبت بین دروئیدها و استونهنج را رد میکنند. بااینهمه نام استونهنج سدهها به اشتباه با دروئیدها گره خورده و باعث شده که امروزه دروئیدگرایاناستونهنج را پرستشگاه خود بدانند.
برخی ستارهشناسان هم بر این باورند که استونهنج در گذشته یک رصدخانه یا تقویم پیچیده بودهاست و سازندگان استونهنج دانستههای ریاضیاتی لازم برای پیشبینی رویدادهای آسمانی را بدست آورده بودند. تفسیرهای ستارهشناسانه از استونهنج با وجود بیدقتیهایی که دارند همچنان محبوب اند.
به باور باستانشناسان، استونهنج طی چهارده–پانزده سده برپا شده و هفتاد نسل در ساخت آن کوشیدهاند. آنها این روند طولانی و پیچیده را به سه مرحله تقسیم میکنند:
۱- «استونهنجِ یک»، شامل ایجاد شیاری دایره ای به قطر نزدیک به ۱۰۰ متر و استقرار سنگ هیل و سنگهای جلوس (حدود ۳۱۰۰ پ. م)؛
۲- «استونهنج دو»، شامل سرشتن دو حلقه از سنگهای کبود ساخت دو شیار کشیده موسوم به کورسوس، و احتمالاً برپایی سازههایی چوبی درون شیار مدور (حدود ۲۶۴۰ تا ۲۴۸۰ پ. م)؛
۳- «استونهنج سه»، ایجاد سهسنگهای سارسِنی (۲۴۷۰ تا ۲۲۸۰ پ. م).
این مراحل در دورهٔ پیشاتاریخی موسوم به نوسنگی[ب] وقوع یافت. بعدها، در حدود سال ۱۵۰۰ پ.م. (در عصر برنز)، دو حلقه گودال به دور سهسنگهای سارسنی حفر شد که امروزه به گودالهای ایگرگ و زد معروف است و هدف از حفر آنان معلوم نیست.
با ظهور عصر آهن در جزیرهٔ بریتانیا و فروپاشی آیینهای اجتماعی پیشین، استونهنج به دست فراموشی سپرده شد و رو به ویرانی نهاد. بسیاری از سنگهای کبود و سارسِن استونهنج را هم، عمدتاً در دورههای رومی و قرون وسطایی انگلستان، سرنگون کرده، شکسته، یا بردهاند. استونهنج امروزی تا حد زیادی محصول بازسازی آن در سده بیستم است. بااینحال در سده نوزدهم و اوایل سده بیستم تلاشها برای محافظت از استونهنج و مطالعهٔ آن با مقاومت مالکان حریم استونهنج روبرو شده بود. این تلاشها در نهایت در سال ۱۹۱۸ به ثمر نشست و دولت بریتانیا استونهنج را تصاحب کرد. همچنین در سال ۱۹۸۶ یونسکو استونهنج و محوطهٔ اطرافش را به فهرست میراث جهانیشافزود.
امروزه استونهنج یکی از شناختهشدهترین سازههای پیشاتاریخی جهان و پذیرای سالانه بیش از یک میلیون گردشگر است.
