کِتاب یا کتب به پارسی سره نَسک یا نَبیگ مجموعهای از برگههای نوشته شده، مصوّر، چاپ شده یا صفحههای خالی (صفحه سپید و نانوشته) است؛ که میتواند از جوهر، کاغذ (ورق)، پوست حیوانات یا مواد دیگر (چسب، نخ و…) ساخته شود.
معمولاً از یک طرف (سمت راست یا چپ) به یکدیگر محکم شده یا وصل میشوند. هر برگه در کتاب، ورق و هر سمت یا روی هر ورق، صفحه نامیده میشود.
به جلد کردن کتاب به اصطلاح صحافی گفته میشود. کتاب در اندازههایِ گوناگون دیده میشود. در ایران، قطعِ رحلی، وزیری و جیبی از مشهورترین قطعهای کتاب است. کوچکترین کتاب دنیا یک انجیلاست که در موزهٔ کلیسای وانک اصفهان نگهداری میشود. اولین کتاب به زبان فارسی در هند و به دست یک ارمنی به زیور طبع آراسته شدهاست. از انواع دیگر کتاب، کتاب دیجیتالی (e-Book) است که کتاب در قالب بستههای نرمافزاری مانندِ پیدیاف یا ئیپاب ارائه میشود که وسایلی نیز به نام کتابخوان الکترونیکی مانندِ آمازون کیندل برای خواندن آن به کار میرود. نمونهٔ دیگری از کتاب غیرِ چاپّی کتاب صوتی است، یعنی کتابهایی که توسط فرد یا افرادی خوانده و گاهی به صورت نمایشنامه اجرا میشوند. این کتابها ممکن است با موسیقی و افکت همراه باشند.
تعریف
تاکنون تعریف مشخص و کاملی ارائه نشدهاست و نخواهد شد که بتواند مفهوم تمام انواع گوناگون کتاب را دربرگیرد. اما یکی از تعاریف معتبری که برای کتاب ارائه شدهاست، مربوط به سازمان یونسکو میشود: کتاب نوعی اثر چاپی صحافیشدهاست که بیشتر از ۴۹ صفحه داشته باشد و مانندِ نشریات، تحت یک عنوان ثابت، بهصورت دورهای منتشر نشود. تعریف دیگری نیز کتاب را «مجموعهای از لوحهای چوبی یا عاجی یا مجموعهای از ورقهای کاغذ، پوست آهو یا مادهای مانند آن، اعم از دستنویس یا چاپی که با هم به نخ کشیده یا صحافی شده باشند» معرفی کردهاست. تعریف دیگری که به نظر میرسد مناسب باشد، محتوای تولید شده توسط نویسنده که هدف مشخصی را دنبال کند و کتاب حولِ محور هدف مشخص شده توسط نویسنده مطالبی ارائه دهد و در پایان کتاب، نویسنده به هدف خود برسد و در این مجال، ارجاع کلّی به کتابِ دیگر یا مقاله نداشته باشد.
واژهشناسی
واژه کتاب از زبان عربی وارد فارسی شدهاست. در فارسی میانه «نامک» (به فارسی دری «نامه») بهطور عمومی به کتاب اطلاق میشد و فروردگ به آنچه امروز عموماً نامه خوانده میشود. در دورهٔ تکوین فارسی دری نیز نامه به معنی مطلق کتاب به کار رفتهاست. در فارسی میانه، از اصطلاحات تخصصیتر ماتیکان (رساله) و نسک (برای بخشهای اوستا) استفاده شدهاست. کلمهٔ نُبی که همریشه با نبشتن (نگاشتن) است و معنای مطلق کتاب یا نوشته از آن مستفاد تواند شد، در فارسی دری به معنی خاص قرآن به کار رفتهاست.
پیشینه
کتاب قدمتی پنج هزارساله دارد. کتابهای نخستین به شکل لوحهای گلی بودند، اما با گذشت زمان، با توجه به دسترسی بشر به امکانات جدید و تغییر نیاز بشر به ارتباطات و اطلاعات، شکلِ کتابها تکامل یافت.
لوحهای گِلی
از لوحهای گِلی، در منطقهٔ بینالنهرین برای نوشتن استفاده میشد. استفاده از این روش در ۲۵۰۰سال قبل از میلاد، توسط تمدن سومر ابداع شد و به تکامل رسید. اما با گذشت زمان، بابلیها و آشوریها نیز همین روش را بهکار گرفتند. این لوحها با استفاده از خاکِ رس و آب ساخته میشدند و قبل از خشک شدن، با استفاده از ابزارهای نوکتیز بر روی آنها نوشته میشد. نوشتههای بیشتر این لوحها، بیشتر مرتبط با امر بازرگانی، اداری و حکومتی بود.
پاپیروس
استفاده از کاغذ پاپیروس برای نوشتن از حدود ۲۰۰۰ سال قبل از میلاد در مصر رایج شد و تا قرن ششم میلادی نیز ادامه یافت. کاغذ پاپیروس صفحهای بود که از گیاه پاپیروس بهصورت یک طومار با درازای چند متر و عرض ۳۰ سانتیمتر ساخته میشد. این طومار انعطافپذیر بود و پس از پیچیده شدن بهصورت یک استوانه به قطر ۵ تا ۶ سانتیمتر درمیآمد. ابزار نوشتن روی پاپیروس، نی یا قلمنی آغشته به مرکب بود. اختراع پاپیروس یکی از تحولاتِ بسیار مهم در تاریخِ کتاب محسوب میشود. قدیمیترین کتابی که بهصورت طومار پیدا شدهاست، پاپیروس پریس نام دارد که مشتمل بر گفتههای اخلاقی است. داستان سینوحه نیز یکی از معروفترین کتابهایی است که روی پاپیروس نگاشته شدهاست. پاپیروس اگرچه سبک و کمحجم بود، برخلاف لوحهای گلی، شدیداً آسیبپذیر بود و بههمین دلیل، تاکنون هیچ مجموعه مهمی مربوط به مصر باستان، از زیر خاک بیرون نیامدهاست.
بهجز مصر، پاپیروس در یونان و روم باستان نیز بهطور گسترده استفاده میشد. به نظر میرسد که واژه انگلیسی paper (به معنای کاغذ) نیز از پاپیروس ریشه گرفته باشد.
